Spis treści
Wprowadzenie: Czym jest błyskoporek podkorowy?
Błyskoporek podkorowy (Inonotus obliquus) to grzyb nadrzewny, który wyróżnia się charakterystycznym ciemnym (czarnym) wyglądem, przypominającym nieregularny guz na pniu drzewa. W Polsce często określany jest mianem czyr brzozowy, czarna huba z brzozy czy czaga brzozowa, a w Rosji – „czaga” (чага). Jego inna nazwa to Wielkouszek ostryciekawym jest fakt, iż jest gatunkiem pasożytującym głównie na brzozach. Znany od wieków w medycynie ludowej, szczególnie w Rosji i Azji Wschodniej, zyskuje coraz większą popularność dzięki współczesnym badaniom naukowym.
Grzyb ten tworzy charakterystyczne, czarne narośla na pniach drzew, które na pierwszy rzut oka mogą przypominać inne formacje, takie jak czeczota. Czeczota to specyficzny rodzaj narośli drzewnej, powstający na brzozach w wyniku nieprawidłowego wzrostu komórek drzewa, często spowodowanego infekcjami, uszkodzeniami mechanicznymi lub genetycznymi anomaliami. W przeciwieństwie do czagi, czeczota nie jest grzybem, a jej struktura wewnętrzna różni się znacząco – ma charakter drewna o nieregularnym układzie słojów.
Historia i tradycyjne zastosowanie Czagi
Tradycyjna medycyna ludowa
- Początki stosowania: Pierwsze wzmianki o błyskoporku podkorowym pochodzą z Syberii, gdzie miejscowi zielarze używali go do leczenia chorób układu trawiennego, wzmacniania odporności oraz poprawy ogólnej kondycji organizmu.
- Czaga w Rosji i Skandynawii: W tradycji rosyjskiej czaga była nazywana „grzybem nieśmiertelności” i używana w leczeniu wrzodów, nowotworów oraz przewlekłych stanów zapalnych.
Czaga w historii medycyny europejskiej
W średniowieczu chaga była wykorzystywana jako naturalny środek wspomagający zdrowie wśród ludów Europy Północnej. Zielarze polecali ją na trudno gojące się rany, infekcje i stany zapalne skóry.
Współczesne odkrycia i badania
- W połowie XX wieku naukowcy w Związku Radzieckim przeprowadzili pierwsze szczegółowe badania nad błyskoporkiem podkorowym, potwierdzając jego potencjalne właściwości przeciwnowotworowe.
- Dzięki temu grzyb zyskał międzynarodową sławę i zaczął być stosowany jako suplement diety w wielu krajach.
Biologia i charakterystyka błyskoporka
Jak rozwija się błyskoporek podkorowy?
- Infekcja drzewa: Inonotus obliquus wnika do brzozy przez uszkodzenia kory lub otwarte rany. Pasożytując na drzewie, tworzy twarde narośla, które są wynikiem reakcji obronnej drzewa.
- Sklerocja: Narośla te rozwijają się powoli przez wiele lat, osiągając masę do 16 kg i średnicę około 50 cm.
- Rozprzestrzenianie się: Grzyb nie wytwarza owocników w swojej aktywnej formie pasożytniczej na żywym drzewie. Owocniki pojawiają się dopiero na martwym drewnie, co czyni błyskoporka wyjątkowym wśród grzybów nadrzewnych.
Dlaczego właśnie brzoza?
Grzyb preferuje zdrowe drzewa o wysokiej zawartości składników odżywczych, co zapewnia mu optymalne warunki do rozwoju. Brzozy są naturalnym gospodarzem dla błyskoporka, ponieważ ich kora i drewno są bogate w betulinę, która jest prekursorem kwasu betulinowego – jednego z najważniejszych związków bioaktywnych występujących w czadze.
Skład chemiczny i możliwe mechanizmy działania
W składzie czagi stwierdzono szereg związków bioaktywnych, w tym:
- Polifenole – o działaniu antyoksydacyjnym (zwalczają wolne rodniki)
- Triterpeny (w tym kwas betulinowy) – potencjalne działanie przeciwnowotworowe i przeciwzapalne
- Beta-glukany – które mogą wpływać na modulację układu odpornościowego
W literaturze naukowej (np. w bazie PubMed) można znaleźć publikacje wskazujące na przeciwzapalne, immunomodulujące, a nawet potencjalnie przeciwnowotworowe właściwości grzyba chaga. Oczywiście, potrzeba więcej badań klinicznych na dużą skalę, aby jednoznacznie potwierdzić wszystkie korzyści, jakie może nieść jego regularne stosowanie.
Skład i właściwości lecznicze – polifenole, beta-glukany i triterpeny
Polifenole lecznicze
W błyskoporku występują m.in. związki fenolowe (kwasy fenolowe, melaniny), które mogą pełnić istotną rolę w zwalczaniu wolnych rodników. Polifenole mają działanie antyoksydacyjne, co przekłada się na potencjalne korzyści w profilaktyce chorób cywilizacyjnych (cukrzycy typu 2, chorób układu krążenia).
Beta-glukany i triterpeny
- Beta-glukany wspierają układ odpornościowy, pomagając w walce z drobnoustrojami oraz przy stanach zapalnych.
- Kwas betulinowy (triterpen) może mieć działanie przeciwnowotworowe – jednak wciąż potrzebne są dodatkowe badania kliniczne, aby potwierdzić skuteczność w konkretnych jednostkach chorobowych.
Chaga tincture – co to jest i dlaczego warto?
Wyciąg alkoholowy (nalewka, tincture) z czagi polega na maceracji bądź ekstrakcji rozdrobnionego surowca (suszonego lub świeżego) w alkoholu (zwykle etanolu). Takie przygotowanie ma kilka zalet:
- Skuteczniejsza ekstrakcja niektórych związków bioaktywnych:
- Związki triterpenowe (np. kwas betulinowy) oraz część polifenoli lepiej rozpuszczają się w alkoholu niż w wodzie.
- Niektóre frakcje (w tym lipofilowe) mogą być bardziej efektywnie uwalniane z surowca przy użyciu etanolu.
- Trwałość preparatu:
- Alkohol działa jako konserwant, co przedłuża okres przydatności do spożycia.
- Nalewki mają zazwyczaj dłuższy termin ważności niż wodne wyciągi (np. herbata z czagi).
- Praktyczna forma stosowania:
- Kilka kropli czy łyżeczek wyciągu dziennie może być łatwiejsze w stosowaniu niż picie kilku filiżanek naparu.
- W zależności od zaleceń producenta lub fitoterapeuty chaga tincture można mieszać z wodą, sokiem czy herbatą.
Jak przygotować nalewkę z czagi?
Przykładowa procedura:
- Rozdrobnienie surowca:
- Pokruszyć lub zmielić suszony guz brzozy (czagę).
- Maceracja:
- Umieścić rozdrobniony surowiec w szklanym naczyniu i zalać alkoholem (ok. 40–60% etanolu).
- Proporcje zwykle wynoszą 1 część czagi na 5 części alkoholu (1:5) lub wedle zaleceń fitoterapeuty.
- Czas maceracji:
- Pozostawić w zacienionym, chłodnym miejscu przez 2–4 tygodnie, raz na kilka dni delikatnie wstrząsając.
- Przecedzenie:
- Odfiltrować przez gazę lub drobne sitko, przelać do ciemnych butelek.
Zalecenia co do dawkowania mogą się różnić w zależności od stężenia nalewki, wrażliwości organizmu i wskazań fitoterapeuty. Najczęściej stosuje się kilka kropli do kilkunastu kropli dziennie, rozpuszczonych w niewielkiej ilości wody.
Dual extraction – przepis
- Ekstrakcja wodna:
- Gotować 50–100 g czagi w 1–2 litrach wody przez 30–60 minut (można dłużej).
- Odcedzić i zachować odwar (zawiera m.in. beta-glukany).
- Ekstrakcja alkoholowa:
- Mokrą czagę pozostałą po gotowaniu zalać 40–60% alkoholem.
- Macerować 2–4 tygodnie, przecedzić.
- Połączenie:
- Zmieszać odwar wodny z ekstraktem alkoholowym w stosunku 1:1 lub 2:1 (wedle preferencji).
- Dbać o końcowe stężenie alkoholu (około 20–25%), by zakonserwować całość.
W medycynie ludowej Syberii i krajów wschodnich czaga (błyskoporek brzozowy) wykorzystywana była głównie do wzmacniania organizmu, szczególnie w okresach chłodnych. Grzyb chaga (lub czaga huba brzozowa) podawany był w postaci naparów i wywarów, a także w formie sproszkowanej jako dodatek do potraw czy napojów.
Wsparcie w chorobach nowotworowych
Od dawna popularne jest przekonanie, że czaga może pomagać osobom zmagającym się z nowotworami (stąd określenia w stylu: chaga grzyb na raka, czyr brzozowy na raka czy czaga na raka). Według doniesień naukowych niektóre substancje zawarte w czarnej hubie brzozowej wykazują działanie cytotoksyczne wobec wybranych komórek nowotworowych w warunkach in vitro. Należy jednak podkreślić, że chaga nie zastępuje terapii onkologicznej, a jedynie może być (po konsultacji z lekarzem) wsparciem w dbałości o ogólny stan organizmu.
STATUS OCHRONY W POLSCE
Ochrona gatunkowa błyskoporka podkorowego w Polsce
Zgodnie z informacjami opublikowanymi przez Lasy Państwowe (Nadleśnictwo Strzebielino), błyskoporek podkorowy jest objęty ochroną gatunkową na mocy przepisów prawa ochrony przyrody w Polsce.
Dlaczego błyskoporek jest chroniony?
- Znaczenie ekosystemowe: Grzyb ten odgrywa ważną rolę w ekosystemie lasów brzozowych. Jego obecność wskazuje na zdrowie i kondycję ekosystemów leśnych.
- Zagrożenie przez nadmierny zbiór: Wzrost popularności czagi w medycynie naturalnej powoduje ryzyko nadmiernego pozyskiwania z naturalnych siedlisk, co może prowadzić do jej degradacji.
Co oznacza ochrona gatunkowa dla zbioru?
- Zabrania się pozyskiwania czagi z drzew w lasach publicznych i prywatnych bez odpowiednich zezwoleń.
- Wszelkie działania związane z pozyskiwaniem błyskoporka muszą być zgodne z przepisami lokalnymi i krajowymi dotyczącymi ochrony gatunków.
Przeciwwskazania i środki ostrożności
- Choroby autoimmunologiczne:
- Ostrożne wprowadzanie do diety (konieczna konsultacja z lekarzem).
- Osoby przyjmujące insulinę:
- Chaga może wpływać na poziom glukozy we krwi.
- Reakcje alergiczne:
- Rzadsze przypadki, ale możliwe.
- Stosowanie w chorobach nowotworowych:
- Chaga nie zastępuje leczenia onkologicznego, może pełnić rolę wspomagającą po konsultacji z lekarzem.
Cena i opinie
- Chaga – jej cena zależy od formy (suszone kawałki, ekstrakt, tabletki, proszek), pochodzenia (np. czaga syberyjska bywa droższa) i wielkości opakowania.
- Chaga – opinie: Wiele osób chwali poprawę odporności, redukcję stanów zapalnych i korzyści w profilaktyce zdrowotnej. Niemniej potwierdzenia naukowe wciąż wymagają dalszych badań klinicznych.
Podsumowanie
Chaga (czaga, czyr brzozowy, guz brzozy) to cenny surowiec zielarski o długiej tradycji, którego właściwości prozdrowotne – w tym działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne i immunomodulujące – znajdują coraz więcej potwierdzeń w literaturze naukowej. Szczególnie interesujące są wyciągi alkoholowe (chaga tincture) i dual extraction, umożliwiające wydobycie maksymalnej ilości związków bioaktywnych. Stosując błyskoporka brzozowego, warto zachować umiar, przestrzegać przeciwwskazań i konsultować się z lekarzem, zwłaszcza w przypadku chorób przewlekłych.
Źródła:
- Cui Y, Kim DS, Park KC. Antioxidant effect of Inonotus obliquus. J Ethnopharmacol. 2005;96(1–2):79–85.
- Zhong X, Li Y, Ye H, Tan X, He X. Inonotus obliquus Polysaccharides: Structure, Biological Activities, Chain Conformation, and Microencapsulation. Food Chemistry. 2021.
- Chen H, Zhou X, Zhang H, Qu L, Li Q, Zhou T. Analysis of Inonotus obliquus metabolites and their bioactivities. Journal of Functional Foods. 2019;56:377–389. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1756464619301798
- Shashkina MY, Shashkin PN, Sergeev AV. Chemical and Medicobiological Properties of Chaga (Review). Pharmaceutical Chemistry Journal. 2006.
- Aksenov SI, et al. Investigation of antioxidant properties of Inonotus obliquus extracts. European Journal of Medicinal Plants., różne publikacje.
- https://www.fao.org/4/y5489e/y5489e00.htm
- https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C5%82yskoporek_podkorowy
- https://strzebielino.gdansk.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/1M8a/content/blyskoporek-podkorowy-wyjatkowy-grzyb-naszych-lasow
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15619575/75/
- Szczepkowski, Piętka, Grzywacz. Biologia i właściwości lecznicze błyskoporka podkorowego.
Tekst ma charakter informacyjny i nie zastępuje porady lekarskiej. W przypadku planowania stosowania czagi skonsultuj się z lekarzem lub fitoterapeutą.
