Pasożyty – zagrożenie wciąż aktualne

Przegląd terapii leczniczych konwencjonalnych oraz naturalnych sposobów wspierających zwalczanie pasożytów

Czym są pasożyty?

     Parazytologia – zajmuje się biologią pasożytów, ich występowaniem i rozprzestrzenianiem, poznaniem przebiegu oraz objawów chorób pasożytniczych, a także opracowaniem metod ich zwalczania i zapobiegania.

    Pasożyt pochodzi od greckiego słowa parasitos – „współbiesiadnik”, „ten który je obok kogoś”. 

    Pasożytnictwo jest związkiem antagonistycznym, w którym osobniki jednego gatunku (pasożyta) wykorzystują osobniki innego gatunku (żywiciela) jako źródło pokarmu i często jako środowisko życia, wyrządzając tej populacji szkody.

     W ludzkim organizmie może przebywać nawet 300 gatunków pasożytów. Można je zaobserwować praktycznie w każdej części naszego ciała – w/na skórze, na włosach, w płucach, mięśniach, stawach, wątrobie (i innych narządach wewnętrznych), w przełyku, krwi, oczach, a także w mózgu. Dlatego też ważne jest aby pogłębiać wiedzę na ich temat i dzięki temu skuteczniej się przed nimi chronić. Wydawałoby się, że już w połowie XX wieku problem chorób pasożytniczych został rozwiązany. Jednak mimo poprawy warunków sanitarnych oraz metod walki z rozprzestrzenianiem pasożytów, obserwuje się powrót tego typu zakażeń.

     Pasożyty dzięki swoim zdolnościom przystosowawczym potrafią dostawać się do organizmu człowieka różnymi drogami: poprzez spożywanie niedokładnie umytych owoców i warzyw, jedzenie (surowe lub niedogotowane), picie nieprzegotowanej wody, brak higieny osobistej lub poprzez kontakt z ukochanym zwierzątkiem, którego nie odrobaczamy, ew. robimy to zbyt rzadko. Ponadto dostępność podróży zagranicznych i stres oraz dodatkowe obciążenia chorobowe (np. osłabienie organizmu z powodu choroby przewlekłej) stają się dodatkowym czynnikiem sprzyjającym zarażeniu przez pasożyty (Hadaś E., Derda M.).

Podział i rodzaje wybranych pasożytów chorobotwórczych

Pasożyty skóry i włosów:

• Wszy głowowe, łonowe (tzw. pedikuloza).
• Świerzb (m.in. świerzb norweski – ciężka postać choroby, zazwyczaj u osób niedożywionych, wyniszczonych z powodu innych chorób głównie immunologicznych).

Pasożyty przewodu pokarmowego:

• Gardioza – najczęściej występujący pasożyt jelitowy na świecie.
• Owsica.
• Glistnica (glista ludzka).
• Tasiemczyce: tasiemiec nieuzbrojony, uzbrojony, bruzdogłowiec szeroki.

Pasożyty narządów wewnętrznych, mózgu i oka:

• Toksoplazmoza (Toxoplasma gondhii).
• Toksokaroza – źródłem tych nicieni są zazwyczaj zwierzęta domowe (psy, koty).
• Bąblowica – wywoływana przez tasiemca bąblowcowego.
• Wągrzyca – przypadek chorobowy, kiedy człowiek staje się żywicielem pośrednim dla tasiemca bąblowcowego.
• Dirofilarioza – choroba, która w ostatnim czasie przybyła do Polski z krajów basenu morza Śródziemnego (gdzie temperatura nie spada poniżej 15’C). Objawem dirofilarii są tworzące się przez obecność pasożyta podskórne guzki, rzadziej atakuje narządy wewnętrzne (płuca, wątrobę, opony mózgowo-rdzeniowe).

Pasożyty oczne:

• Nużyca – powoduje stany zapalne brzegu powiek, swędzenie, zaczerwienienie, suchość, obecność małych łusek na rzęsach.
• Toksokaroza oczna (Toxocara canis) – najczęściej źródłem zakażenia są odchody psów.
• Toksoplazmoza oczna.
• Akantameboza – najczęściej do zakażenia dochodzi podczas pływania w zakażonych zbiornikach wodnych (Baklayan A.E., Jaworska A.).

Objawy chorobowe i diagnostyka w kierunku obecności pasożytów

     Objawy sugerujące obecność pasożytów :

• Objawy uogólnione: osłabienie, spadek energii, chroniczne zmęczenie, wyczerpanie, powiększenie węzłów chłonnych, nawracające infekcje, samoistna gorączka, zaburzenia rozwojowe u dzieci, zaburzenia w badaniach krwi – anemia, zaburzenia krzepnięcia, eozynofilia, zaburzony obraz białych ciałek krwi.
• Skórne: świąd, alergie, wysypki niewiadomego pochodzenia, ropnie, wykwity skórne itp. (korytarze świerzbowca, nużeńca), ślady po ugryzieniach, zespół larwy wędrującej podskórnej.
• Pokarmowe: biegunka, zaparcia, uczucie przelewania w brzuchu, zaburzenia apetytu, upośledzone wchłanianie (niedobory składników pokarmowych), bóle brzucha, chudnięcie, swędzenie w okolicy odbytu/krocza (nocne wybudzanie z powodu świądu/dyskomfortu), zaburzenia pracy wątroby i woreczka żółciowego.
• Układ oddechowy: nawracający kaszel (m.in. infekcja glistą ludzką), chrypka, nacieki zapalne, zapalenia płuc, śródmiąższowe zmiany w płucach.
• Układu nerwowy: niedowłady, paraliże, zaburzenia lub utrata widzenia, mowy, słyszenia, bóle i zwroty głowy, zaniki pamięci, padaczka, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zaburzenia czucia, wysokie ciśnienie śródczaszkowe, zaburzenia psychiczne, urojenia.
• Układ ruchu: bóle stawowo – mięśniowe.
• Zapalenia i infekcje dróg rodnych oporne w leczeniu.

     Diagnostyka chorób pasożytniczych odbywa się głównie dzięki wykorzystaniu metody makroskopowej, mikroskopowej oraz ew. hodowli pasożytów in vitro. 

     Jako materiał biologiczny do badań w kierunku parazytoz zazwyczaj pobierany jest kał (jaja, larwy, postaci dorosłe) a także wymaz okołoodbytniczy metodą przylepca celofanowego (diagnostyka owsicy). Niekiedy pobierana jest treść dwunastnicza przy pomocy sondy. Metodę tą wykorzystuje się do wykrywania pierwotniaków (Giardia intestinalis, Cryptosporidium spp.), obleńców (Strongylodes stercoralis), przywr (Fasciola hepatica), rzadziej w przypadku innych pasożytów. Do diagnostyki rozszerzonej możliwe jest oznaczenie w surowicy swoistych przeciwciał (IgG, IgM, IgA, IgE) produkowanych przez żywiciela po kontakcie z pasożytem lub badanie na obecność antygenów pasożytów w krwi i/lub kale. Diagnostyka molekularna (Real Time PCR z użyciem barwników fluorescencyjnych lub sond) charakteryzuje się wysoką swoistością i czułością i jest stosowana w przypadkach niskiej intensywności zarażenia, poniżej progu wykrywalności metodami mikroskopowymi. Możliwe jest także założenie hodowli in vitro w kierunku wykrycia obleńców lub pierwotniaków, ew.  różnicowania larw filariopodobnych (Korzeniewski K., Własienko A. i wsp.). 

    Badanie moczu stosuje się przy podejrzeniu inwazji Trichomonas vaginals, Schistosoma haematobium i Dioctophymarenale. U kobiet z podejrzeniem T. rugnalis podstawowym materiałem biologicznym jest wymaz z pochwy lub szyjki macicy. W przypadku ekto pasożytów (świerzbu lub nużeńców) wykrywanie odbywa się na podstawie próbek pobranych ze skóry (tzw. zeskrobin), gruczołów łojowych i mieszków włosowych. Diagnostyka wszawicy opiera się na badaniu materiału z powierzchni skóry, u nasady włosów oraz z fałdów i szwów odzieży. Formy dorosłe, nimfy lub jaja znajduje się makroskopowo w próbkach pod powiększeniem 5-10 – krotnym (Ciszek-Skwierczyńska M.).

Leki stosowane w najczęściej występujących parazytozach

Rodzaj zastosowanej farmakoterapii jest uzależniony od gatunku pasożytów:

a. Pasożyty jelitowe:

• nicienie: Albendazol 
• tasiemce: Prazykwantel
• przywry: Dicrocoelium dendriticum — Prazykwantel, Fasciola hepatica — Triclabendazol 
• pierwotniaki:

– Entamoeba histolytica — Metronidazol (pełzakowe zapalenie okrężnicy lub ropień wątroby); paromomycyna (bezobjawowa kolonizacja jelitowa)

– Giardia intestinalis — Metronidazol

– zarażenia niechorobotwórczymi pierwotniakami w przypadku występowania objawów żołądkowo-jelitowych (nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka) — Metronidazol (Korzeniewski K.)

b. Ekto pasożyty:

• wszawica – Dimetikon, Permetryna
• świerzb – Benzoesan sodu, Krotamiton, Permetryna (Ciszek-Skwierczyńska M.).

Ziołowe wsparcie w terapiach przeciwpasożytniczych

Na wstępie pragnę zaznaczyć, że zioła w terapiach przeciwpasożytniczych mogą wspomagać podstawowe leczenie farmakologiczne, niestety zazwyczaj są one niewystarczające aby skutecznie uporać się niektórymi przypadkami parazytoz (glistnica, tasiemczyca). Z powodzeniem jednak mogą uzupełniać działanie farmakoterapii, łagodzić objawy chorobowe, mogą również stanowić element kontynuacji profilaktyki po zakończonej terapii. 

Zioła do użytku wewnętrznego

Łupina (owocnia) orzecha włoskiego (Juglans regia) jest jednym z najpopularniejszych składników mieszanek ziołowych eliminujących robaki obłe, takie jak np. glista ludzka, owsik. Liście i owocnia orzecha włoskiego wykazują również silne właściwości bakteriobójcze (m.in. w kierunku gronkowców , paciorkowców, pałeczek czerwonki bakteryjnej i duru brzusznego) i przeciwgrzybiczne.

Nalewka orzechowa wg. receptury M.E. Senderskiego:

Surowcem zielarskim jest niedojrzały, zielony owoc orzecha włoskiego. 10 szt. Niedojrzałych orzechów (zbór w drugiej dekadzie lipca) pokroić na drobne kawałeczki, wsypać do 2-litrowego słoja i zalać 1 litrem 40% czystej wódki. Słój szczelnie zamknąć i przenieść w nasłonecznione miejsce. Po 4-6 tyg. płyn stanie się ciemnobrunatny, wtedy należy odcedzić orzechy i zlać do innego naczynia. Pozostałe orzechy zasypać 3 łyżkami stołowymi cukru i przetrzymywać jeszcze przez 2 tygodnie. Po tym czasie utworzony syrop orzechowy dodać do nalewki, pozostawić do macerowania. Powstałą nalewkę można jeszcze raz przefiltrować i zlać do butelek z ciemnym szkłem. 

Zastosowanie: 30-40 kropli na ¼ szklanki wody, pić 3xdz. W dolegliwościach żołądkowo-jelitowych, robaczycach, schorzeniach wątroby (M.E. Senderski).

Bylica piołun

Ziele bylicy piołunu (Artemisia absinthium) działa przeciwrobaczo (dzięki obecności tujonu) m.in. w terapii owsicy. Roślina ta zwiększa również wydzielanie soku żołądkowego i żółci. Stosowana zazwyczaj w postaci wyciągów alkoholowych (Ciszek-Skwierczyńska M.).

Wrotycz pospolity

Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare) – ziele oraz kwiat wrotyczu. Najistotniejszym składnikiem wrotyczu jest jego olejek eteryczny, który zawiera substancję beta-tujon (około 70%). Tujon zawarty w olejku eterycznym lub wyciągu alkoholowym działa przeciwpasożytniczo m.in. na glisty ludzkie i owsiki. Zewnętrznie można używać tego surowca w celu eliminacji wszy głowowej i łonowej oraz świerzbowca. Z kolei wyizolowana substancja – tanacetyna pobudza czynność wydzielniczą błony śluzowej żołądka.

Uwaga: Dzieci, kobiety w ciąży oraz karmiące nie mogą spożywać wrotyczu oraz bylicy piołunu. Nie wolno podawać osobom z niewydolnością nerek. Beta-tujon znajdujący się w w/w surowcach zielarskich jest substancją toksyczną (Dyrektywa Rady Unii Europejskiej z dnia 22 czerwca 1988 r. określa maksymalne ilości tujonu w produktach spożywczych) (Turek I.).

Czarnuszka siewna

Nasiona czarnuszki (Nigella sativa)  – wodny odwar z nasion tej rośliny bogaty jest w saponiny, dzięki czemu może być skutecznym środkiem zwalczającym pasożyty jelitowe (tasiemczyce, owsice – eliminacja dorosłych pasożytów, jak również ich jaj). Doskonałym środkiem przeciwrobaczym jest również olej z nasion czarnuszki, zawierający składnik o nazwie tymochinon, którego skuteczności dowiedli naukowcy egipscy 2005 r. Wykryli oni iż w badaniach na zwierzętach, olej z czarnuszki okazał się silniej działający niż olej z czosnku. Efekt ten wykazano w eksperymentach przeprowadzonych na włosieniu krętym. Olej z czarnuszki siewnej posiada ponadto działanie przeciwalergiczne na skutek swych właściwości przeciwhistaminowych i przeciwzapalnych.

Dzika róża

Owoc dzikiej róży (Fructus Rosae) działa antyoksydacyjnie oraz dostarcza wielu witamin (zwłaszcza vit. C), których niedobory stanowią jedną z konsekwencji zakażenia pasożytami jelitowymi.

Olejki eteryczne:

• Olejek goździkowy działa przeciwpasożytniczo prawdopodobnie ze względu na zawartość seskwiterpenów.
• Olejek kminkowy – własności przeciwpasożytnicze i przeciwbakteryjne oraz przeciwdrożdżakowe (wobec Candida albicans). 
• Olejek tymiankowy (tymol)- eliminacja pasożytów jelitowych, działanie przeciwbakteryjne oraz przeciw drożdżakom i grzybom. 
• Olejek kolendrowy – zmniejsza napięcie mięśni gładkich jelit, działa wiatropędnie, pobudzająco na wydzielanie soku żołądkowego, posiada właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne.
• Olejek miętowy – pobudza czynności wydzielnicze żołądka oraz wątroby, ułatwia procesy trawienne, działa rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Posiada właściwości bakteriobójcze (Ciszek-Skwierczyńska M.).

Mieszanka ziołowa wg receptury o. Grzegorza Sroki:

Zalecana do spożycia dzienna porcja produktu – 4 łyżeczki (ok. 20 g) zawiera:

• Wyciąg z ziela bylicy pospolitej 600 mg
• Wyciąg z nasion czarnuszki 600 mg
• Ekstrakt z owoców orzecha włoskiego 400 mg
• Ekstrakt z liści papai 144 mg
• Ekstrakt z owoców róży 120 mg
• Ekstrakt z kłącza imbiru 20 mg
• Ekstrakt z owoców pieprzu czarnego 1 mg
• Olejek goździkowy 0,12 mg
• Olejek kminkowy 0,11 mg
• Olejek tymiankowy 0,11 mg
• Olejek kolendrowy 0,10 mg
• Olejek miętowy 0,10 mg
• Olejek cytrynowy 0,10 mg

Ekstrakty z liści papai i owoców pieprzu czarnego wykazują działanie na pasożyty. Ekstrakt z owoców pieprzu czarnego, olejki eteryczne: tymiankowy, miętowy i kminkowy działają na drobnoustroje. Ekstrakty z liści papai, kłącza imbiru i owoców róży oraz olejki eteryczne: kminkowy i miętowy wspomagają trawienie. Wyciąg z ziela bylicy pospolitej pobudza apetyt. Ekstrakt z kłącza imbiru pomaga w łagodzeniu nudności.

Pieprznik jadalny

Pieprznik jadalny (Cantharellus cibarius), znany również jako kurka, jest skutecznym środkiem przeciwpasożytniczym. Suszone kurki zawierają hitinmannozę, która jest też podstawowym składnikiem niektórych leków. Jej działanie przede wszystkim polega na paraliżowaniu układu nerwowego pasożytów. Oprócz tego eliminuje złożone przez nie jaja. Działanie pieprznika jadalnego jest dość łagodne i nie jest ona zagrożeniem dla naszej wątroby. Aby w pełni zachować właściwości surowca, temperatura suszenia nie może przekroczyć 35°C. Związki czynne, zawarte w owocnikach mają zdolność obniżania poziomu glukozy i cholesterolu we krwi. Wykazują działanie: przeciwzapalne, antybakteryjne, antywirusowe i antyoksydacyjne.

Uwaga: nie stosować w przypadku dzieci poniżej 7 r.ż. – podobnie jak w przypadku większości zaleceń dotyczących grzybów w diecie (Poziemska P.).

Kąpiele przeciwpasożytnicze

Mieszankę do kąpieli przeciw pasożytom możemy przygotować sami. Poniżej opisana zostanie przykładowa metoda proponowana przez dyplomowaną fitoterapeutkę Anetę Rachwał-Adamczyk. Tego rodzaju zabiegi nie są uznawane przez konwencjonalną medycynę i stanowią jedynie dodatek dla terapii farmakologicznych.

Skład mieszanki kąpieli ziołowej i proporcje:

• Ziele owsa – 100 g
• Ziele tymianku – 50 g
• Bylica jednoroczna – 50 g
• Korzeń mniszka – 100 g
• Kłącze tataraku – 100 g
• Korzeń omanu – 100 g
• Liść orzecha- 50 g
• Wrotycz ziele– 50 g
• Piołun ziele– 50
• Rumianek koszyczek -30 g
• Owoc kminku -30 g

     Składniki łączymy w jedną całość, do uzyskania jednolitej mieszanki. 3 duże łyżki mieszanki zalać 3 litrami wrzącej wody, pozostawić do zaparzenia na 30 minut. Przecedzić, wlać do wanny i uzupełnić ciepłą wodą. W osobnym naczyniu należy przygotować papkę ze sztucznego miodu i mąki pszennej (3-5 łyżek). Przez kilka minut siedzimy w wannie, obmywając ciało ziołową wodą. Smarujemy ciało (głównie plecy i ramiona) przygotowaną papką z miodu i mąki, a następnie spłukujemy ziołową wodą, czynność tą powtarzamy kilkakrotnie. Kąpiel można powtarzać co 1-2 tygodnie (Rachwał-Adamczyk A., Słowiańska Natura – fitoterapia polska i rosyjska).

Dieta pomocna w zwalczaniu pasożytów układu pokarmowego

Rozwój pasożytów w organizmie można dodatkowo ograniczyć dzięki stosowaniu odpowiedniej diety. Powinno się eliminować cukry proste, które zazwyczaj są idealną pożywką dla pasożytów oraz żywność ciężkostrawną i wysoko przetworzoną. Dieta wspierająca eliminację pasożytów z organizmu powinna być bogata w białko oraz błonnik, aby nie prowadzić do zaprać. 

• Warzywa: czosnek, cebula (wspomaga walkę z owsikami, glistami oraz tasiemcami) – dzięki zawartości allicyny i siarki, które wzmacniają ich działanie.
• Owoce: ananas (dzięki zawartość enzymu – bromelainy, owoc ten może wspomóc usuwanie z organizmu tasiemców), papaja (a dokładnie jej nasiona), kokos (zarówno jego miąższ, jak i olej kokosowy). Wykazano pozytywny wpływ oleju kokosowego na pasożyty, takie jak lamblia oraz przywra, jabłka /ocet jabłkowy (bogate w błonnik).
• Probiotyki na pasożyty mogą być spożywane w postaci naturalnej, jako produkty fermentowane – kiszona kapusta i ogórki, koreańskie kimchi czy też kiszone buraki. Jednak równie dobrze sprawdzają się gotowe suplementy diety zawierające bakterie z rodzaju Lactobacillus oraz Bifidobacterium.
• Ziemia okrzemkowa, czyli skały organogeniczne utworzone z pancerzyków okrzemek. Przypomina nieco mąkę i stanowi doskonałe źródło krzemu, żelaza, wapnia oraz magnezu. Ziemia okrzemkowa działa nie tylko na pasożyty, ale pozwoli również na usunięcie metali ciężkich z przewodu pokarmowego. Można ją spożywać w różnego rodzaju koktajlach czy smoothie.
• Oleje: z pestek dyni (glista ludzka, tasiemiec oraz owsiki) – powinien być nierafinowany i w określonych dawkach. Można również profilaktycznie dodawać do zbilansowanej diety same pestki dyni, które są nie tylko zdrowe ale również poprawiają walory smakowe. Olej z nasion czarnuszki siewnej – bogaty w saponiny, jest skutecznym środkiem zwalczającym pasożyty jelitowe oraz w przypadku zakażenia przywrą Schistosoma mansoni, wpływając na poprawę funkcji wątroby i systemu immunologicznego.
• Zboża: płatki owsiane, otręby, babka płesznik.
• Przyprawy codziennego użytku: oregano, cynamon, papryczka chili, gorczyca, imbir, pieprz Cayenne, kardamon i kurkuma.
• Zwiększenie ilości wypijanych w ciągu doby płynów (Chmielowiec D.).
• Miód pszczeli – jest najczęstszym dodatkiem do ziół, które stosuje się w leczeniu pasożytów jelitowych (lamblie, glisty ludzkie i owsiki). Najczęściej łączony jest z liściem i łupiną orzecha włoskiego, zielem tymianku, liściem mięty oraz zielem bylicy piołun. Za dawkę terapeutyczną uważa się przyjmowanie 1 łyżki stołowej miodu 3 razy dziennie (Ciszek-Skwierczyńska M.).

     Substancje, które pomagają w eliminacji toksyn z przewodu pokarmowego – pomagają w oczyszczaniu organizmu z toksyn w trakcie odrobaczania: błonnik pokarmowy, pektyny, chlorek glinu, hydroksyapatyt, węgiel aktywny, zeolit, glina bentonitowa, glukomannan, kwas fulwowy. 

Zapobieganie infekcjom pasożytniczym 

     Do podstawowych zasad mających kluczowe znaczenie w unikaniu większości parazytoz, bez względu na klimat, jest:

• higiena rąk i przygotowania posiłków,
• unikanie jedzenia i napojów z niepewnych źródeł, np. straganów ulicznych,
• w krajach o niskich standardach higienicznych do picia, płukania/mycia zębów i przygotowywania posiłków należy stosować wyłącznie wodę przegotowaną, uzdatnianą lub przefiltrowaną,
• spożywać potrawy po uprzedniej obróbce termicznej,
• zrezygnować z kostek lodu z niepewnego źródła, nawet w napojach alkoholowych,
• unikać kontaktu skóry z piaskiem,
• szczególnie dbać o higienę i obserwować ciało, nie ignorować objawów ze strony układu pokarmowego lub objawów skórnych.

Podsumowanie

     Pasożyty, mimo postępowi współczesnej parazytologii, coraz lepszych sposobów wykrywania i zwalczania oraz poprawy warunków sanitarnych, nadal stanowią duże zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka. Wzrost częstości zarażenia pasożytami związany jest szczególnie z przemysłem spożywczym, zmianami cywilizacyjnymi oraz dostępnością turystyki. Innym bardzo istotnym problemem jest wzrost oporność pasożytów na leki (Hadaś E., Derda M.).

     Długotrwałe stosowanie antybiotyków w konsekwencji może prowadzić do wystąpienia dolegliwości niepożądanych, np. do osłabienia organizmu czy wyginięcia naturalnej mikroflory bakteryjnej w organizmie człowieka. Stosowanie wspomagająco naturalnych surowców roślinnych w leczeniu parazytoz staje się coraz bardziej popularne. Okazuje się, że preparaty ziołowe mogą doskonale uzupełniać leczenie konwencjonalne. Nie należy jednak podejmować się terapii ziołami na własną rękę, zwłaszcza bez dokładnej diagnostyki i ustalenia kierunku działania. Zawsze warto udać się po poradę do lekarza specjalisty w celu osiągnięcia najlepszych rezultatów i skonsultowania terapii farmakologicznej uzupełnionej sprawdzonymi/standaryzowanymi preparatami pochodzenia roślinnego.

Bibliografia

• Korzeniewski K. , Choroby pasożytnicze przewodu pokarmowego w Polsce, Forum Medycyny Rodzinnej 2016, tom 10, nr 1, s.10–18.
• Własienko A., Kuchar E., Diagnostyka, Leczenie i profilaktyka najczęstszych chorób pasożytniczych u dzieci – problemy współczesnego pediatry i specjalisty medycyny rodzinnej, Lekarz POZ 2/2017, s. 154-160.
• Hadaś E., Derda M., Pasożyty – zagrożenie nadal aktualne, Probl Hig Epidemiol 2014, 95(1): 6-13 www.phie.pl
• Baklayan A.E., Pasożyty – prawdziwa przyczyna chorób. Diagnostyka i samodzielne leczenie, wyd. Vital, Białystok 2024, wyd. III.
• Jaworska A., Pasożyty. Wszystko o chorobach pasożytniczych u dzieci i dorosłych., wyd. Ringier Axel Springer Polska, Warszawa 2022.
• Ciszek- Skwierczyńska M. , Prazytologia. Choroby pasożytnicze i ich zwalczanie. Leki i naturalne sposoby., IZPiTN, wykład: Zielarz Fitoterapeuta ed. X, 2023.
• Senderski M.E., Zioła w nalewkach leczniczych, Podkowa Leśna 2020, s. 159-160.
• Chmielowiec D., Dieta na pasożyty – jak się pozbyć pasożytów przy pomocy diety?, 12 grudnia 2024 https://wylecz.to/diety/dieta-na-pasozyty-jak-sie-pozbyc-pasozytow-przy-pomocy-diety
• Rachwał-Adamczyk A., Słowiańska Natura – fitoterapia polska i rosyjska, https://medycynanaturalnaslowianie.pl/mieszanka-ziolowa-do-kapieli-przeciwpasozytnicza/
• Poziemska P., O, kurka! Czyli pieprznik jadalny. Jakie ma wartości i gdzie występuje?, https://dietetycy.org.pl/kurki-pieprznik-jadalny/
• Turek I., Wrotycz pospolity na pasożyty i nie tylko. Uwaga na beta-tujon!, https://radioklinika.pl/wrotycz-pospolity-na-pasozyty-uwaga-na-beta-tujon/

Artykuł napisany w 100% przez człowieka 😊

Publikacja powinna być składową rzetelnej wiedzy i długoletniego doświadczenia ekspertów w danej dziedzinie, połączonych z ludzką kreatywnością, a nie maszynowym odtwarzaniem, mimo całego szacunku dla potencjału AI w niektórych aspektach.