Zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS) – możliwości zastosowania preparatów ziołowych w łagodzeniu objawów

Zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS) – objawy, etiologia, patofizjologia

     PMS, czyli zespół napięcia przedmiesiączkowego to zespół uciążliwych objawów fizycznych i psychicznych, które dotykają kobiety w okresie reprodukcyjnym (gł. w wieku 25-35lat). To stosunkowo świeże medycznie podjęcie, zostało sklasyfikowane w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD 11), która obowiązuje od 2022 r. Z szacunkowych danych Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego wynika, że dolegliwości związane z PMS dotykają ok. 30% kobiet (Jędrzejczyk A.)

     Według definicji PMS to: „objawy fizyczne, behawioralne i psychologiczne, bez choroby organicznej lub psychicznej, które regularnie powracają w fazie lutealnej każdego cyklu miesiączkowego i ustępują lub znacznie słabną wraz z końcem miesiączki” (Magos AL, Studd JWW.).

     PMS – objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego:

• zmęczenie, ospałość, 
• drażliwość, uczucie napięcia, niepokoju, zmienność nastroju, gniewne nastawienie do otoczenia, niska samoocena
• zaburzenia koncentracji,
• obniżone libido,
• wzdęcia, uczucie pełności, nadmierny apetyt, wymioty, nudności, biegunka,
• bolesne napięcie piersi,
• bóle i zawroty głowy.

     Kwestią niezwykle ważną podczas diagnostyki w kierunku PMS (zespołu napięcia przedmiesiączkowego)/PMDD (przedmiesiączkowych zaburzeń dysforycznych) należy wykluczyć inne jednostki chorobowe, które mogą powodować podobne objawy. Przede wszystkim należy wykluczyć: depresję, zaburzenia lękowe, zaburzenia osobowości, zaburzenia funkcjonowania tarczycy, endometriozę oraz choroby autoimmunologiczne (Banaszczyk K.).

     Dolegliwości pojawiają się w drugiej fazie cyklu minimum 5 dni przed planowanym krwawieniem, a ustępują do maksymalnie 4. dnia cyklu. PMS utrzymuje się więc średnio od tygodnia do dwóch.

    Przyjmuje się, że objawy PMS związane są z wpływem estradiolu i progesteronu na układy neuroprzekaźników centralnego układu nerwowego: serotoniny i kwasu

gamma-aminomasłowego (GABA). Stwierdza się obniżone wartości stężeń serotoniny w krwi obwodowej oraz zmniejszony wychwyt serotoniny przez płytki krwi w fazie lutealnej. Dodatkowo potwierdzono wpływ poniższych okoliczności, które zwiększają ryzyko rozwoju PMS:

• palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu i substancji psychoaktywnych,
• otyłość, szczególnie u kobiet z BMI >27,5 i innymi cechami zespołu metabolicznego (podwyższone ciśnienie tętnicze, zaburzenia przemiany cukrów i tłuszczów),
• traumatyczne przeżycia w przeszłości,
• czynniki genetyczne – częstsze zachorowania u obu bliźniaczek jednojajowych (Krawczyk W., Rudnicka-Drożak E.).

Przegląd ziół pomocnych w łagodzeniu dolegliwości związanych z PMS

Niepokalanek mnisi (Vitex agnus-castus L.)

     Niepokalanek mnisi (Vitex agnus-castus – VAC), znany również jako niepokalanek pieprzowy to krzew naturalnie występujący głównie na terenach śródziemnomorskich i w zachodniej Azji. 

     W celach leczniczych zastosowanie znalazł wyciąg z jego owoców zawierający m.in. flawonol – kastycynę i agnuzyd.

     Historia stosowania preparatów niepokalanka liczy przeszło 2500 lat i sięga czasów starożytnego Egiptu i Grecji, gdzie używany był do leczenia wielu przypadłości ginekologicznych (Roemheld-Hamm B., Samochowiec L., Juzyszyn Z. ).

     We współczesnej medycynie preparaty niepokalanka mnisiego znalazły szerokie zastosowanie łagodzeniu dolegliwości i objawów związanych z PMS, nieprawidłowości cyklu miesiączkowego, mastalgii (bólu piersi), PMDD oraz hiperprolaktynemii. Stosuje się je również wspomagająco w leczeniu objawów menopauzy, pobudzaniu laktacji (brak jednoznacznych badań klinicznych na ten temat), regulacji poziomu libido czy podwyższaniu płodności. Preparaty VAC nie są lekami hormonalnymi co oznacza stosunkowo niskie ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. Są one szczególnie polecane u kobiet, u których inny rodzaj leczenia, w tym klasyczne leki hormonalne, nie mogą być stosowane lub nie przynoszą pożądanego efektu (Drosdzol-Cop A. i wsp.).

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.)

    Dziurawiec zwyczajny jest rośliną ruderalną powszechnie występującą na suchych, słonecznych łąkach, polach i w widnych lasach. W Polsce pospolity na całym obszarze. 

     Większość preparatów dostępnych na rynku polskim i europejskim to ekstrakty wodno-etanolowe lub suche ekstrakty w postaci tabletek lub kapsułek. Badania fitochemiczne ziela dziurawca rozpoczęły się w 1830 roku i zostały przeprowadzone przez Büchnera, który wyodrębnił olejek z dziurawca o czerwonej barwie. Składnik nadający mu taki kolor nazwał „hypericum red” (Turek S.).

     Surowiec składa się z całych lub rozdrobnionych suszonych czubków kwiatowych dziurawca zebranych w okresie kwitnienia (od czerwca do sierpnia). Suszenie odbywa się na powietrzu, w cieniu, w cienkich warstwach lub w suszarniach o temperaturze nie wyższej niż 35°C w celu uniknięcia rozkładu istotnych dla działania biologicznego związków. Głównymi substancjami aktywnymi są hiperycyna i jej pochodne (gł. pseudohiperycyna) oraz hiperforyna i jej pochodne. Preparaty uzyskiwane z dziurawca zwyczajnego powinny zatem być standaryzowane na hiperycynę, ale także powinna być deklarowana zawartość hiperforyny i flawonoidów. 

     Badania przedkliniczne potwierdziły potencjalne zastosowanie ekstraktów z ziela w łagodzeniu objawów choroby afektywnej sezonowej, różnego rodzaju zaburzeń somatycznych, przewlekłego zmęczenia, zespołu niespokojnych nóg, zespołu napięcia przedmiesiączkowego oraz objawów menopauzy oraz możliwe zastosowanie dziurawca w terapii bólu (badania wymagają potwierdzenia).

     Możliwe działania niepożądane związane z doustnym przyjmowaniem preparatów H. perforatum są związane z występowaniem interakcji farmakokinetycznych, takich jak: zmniejszenie efektu działania niektórych leków, np. przeciwwirusowych (anty-HIV), przeciwgrzybiczych, immunosupresyjnych (m.in. cyklosporyny) i cytostatyków, leków antykoncepcyjnych i antykoagulantów. Nie zaleca się przyjmowania również w ciąży, podczas okresu karmienia piersią, u osób poniżej 18 lat oraz łączenia z innymi lekami przeciwdepresyjnymi (Zielińska A.).

Szałwia lekarska (Salvia Officinalis L.)

    Szałwia lekarska znana również jako szałwia ogrodowa, pospolita lub kulinarna. Pochodzi z Bliskiego Wschodu i południa Europy a do Europy Środkowej dotarła z Włoch ok. IX w., dzięki zakonnikom. Początkowo  uprawiano ją w ogrodach klasztornych, a później także na plantacjach zielarskich.

     Główne substancje aktywne obecne są w kwiatach, liściach i łodydze S. officinalis. Należą do nich: olejek eteryczny, garbniki, flawonoidy, alkaloidy, węglowodany, kwasy tłuszczowe, pochodne glikozydowe, związki fenolowe, poliacetyleny, steroidy, terpeny/terpenoidy  oraz woski. Zastosowanie olejku szałwiowego ogranicza obecność α- i β-tujonu ze względu na wciąż otwartą debatę na temat wpływu tujonu na zdrowie człowieka (Nurzyńska-Wierdak R.).

     Szałwia lekarska to kolejny naturalny i bardzo popularny środek, który może przynieść ulgę w bolesnych miesiączkach. Znana jest z właściwości łagodzących zarówno fizyczne, jak i psychologiczne objawy PMS, takich jak bóle brzucha, zmęczenie i wahania nastroju.

     W badaniach przeprowadzonych w Iranie na 90 studentkach, uczestniczki przyjmujące kapsułki z ekstraktem z szałwii doświadczyły znacznego zmniejszenia objawów PMS w porównaniu do grupy placebo (Roghayeh Abdnezhad i in., 2018). Również olejek eteryczny z szałwii może być skuteczny w łagodzeniu skurczów, bólów głowy i brzucha dzięki swoim właściwościom antyspazmatycznym. Masaż aromaterapeutyczny z użyciem mieszanki olejków z szałwii, majeranku, cynamonu, imbiru i geranium znacznie zmniejsza ból menstruacyjny.

Koper włoski (Foeniculum Vulgare Mill.)

     Koper włoski  znany także, jako fenkuł włoski, jest rośliną pochodząca z rejonów Morza Śródziemnego, jednak dobrze zadomowioną w klimacie umiarkowanym, należącą do rodziny selerowatych.

     Surowcem o właściwościach leczniczych jest owoc kopru włoskiego zebrany w okresie dojrzewania i wysuszony w miejscu zacienionym i przewiewnym. Olejek eteryczny (z czego przeważającą część stanowi anetol) jest najcenniejszym i najistotniejszym przetworem z kopru włoskiego pozyskiwanym z jego owoców (Smolarek A. i wsp).

     Badania kliniczne dostarczają dowodów na skuteczność fenkułu w łagodzeniu bólu menstruacyjnego (Marzouk i in., 2020). Jego działanie spazmolityczne i fitoestrogenne pomaga łagodzić skurcze menstruacyjne oraz inne objawy PMS, co zostało podkreślone w licznych badaniach i przeglądach naukowych (Jiao i in., 2021).

     Wskazań do spożywania przetworów z owocu kopru włoskiego jest wiele: zaburzenia trawienia, brak apetytu i spowolniona przemiana materii, infekcje układu oddechowego i zatok, słaba laktacja i nieregularne miesiączkowanie, zaburzenia hormonalne: nadmiar androgenów u kobiet, trądzik androgenny, łysienie androgenne, zaburzenia skóry: łojotok, suchość skóry a także stany depresyjne (Majcher A.).

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.)

    Melisa lekarska znana jest ze swoich wszechstronnych właściwości leczniczych od ponad 2000 lat. Stosowana jest we wspomaganiu leczenia chorób psychicznych, migren, zaburzeń układu trawiennego, układu krążenia oraz problemów z zasypianiem. Po raz pierwszy właściwości prozdrowotne melisy lekarskiej opisał Dioskurydes w słynnej księdze De Materia Medica (Połumackanycz M. i wsp.).

     Surowcem leczniczym jest wysuszony liść melisy.

     Składnikami czynnymi w liściu melisy są przede wszystkim:

• olejek eteryczny, w którym zidentyfikowano aż trzydzieści trzy składniki stanowiące 89,30% całkowitego oleju w składzie liścia melisy,
• flawonoidy (apigenina, lutelina, kwercetyna, kemferol),
• kwasy polifenolowe (kwas chlorogenowy, kawowy, rozmarynowy, ferulowy),
• triterpeny (kwas ursolowy i oleanolowy).

     W badaniach nad wpływem olejku melisowego na zmniejszenie bólu menstruacyjnego – uzyskano wyraźną poprawę w stosunku do grupy placebo (Koziarska M.).

     Warto też sięgnąć po napar lub nalewkę z aromatycznych kwiatów lawendy, szyszek chmielu czy kłącza kozłka lekarskiego lub herbatkę z ziela serdecznika pospolitego (Kowalska R.).

Zioła o działaniu przeciwzapalnym

     Za zespół napięcia przedmiesiączkowego odpowiadają również prostaglandyny oraz inne czynniki zapalne. Warto zatem stosować zioła o działaniu przeciwzapalnym do których należą m.in.: kora wierzby, rozmaryn, tymianek, krwawnik, lebiodka oraz nagietek (Kowalska R.).

Przykłady mieszanek ziołowych 

Zestaw ziół wg ojca Klimuszki na miesiączkowanie bolesne.

• koszyki rumianku 50g
• kwiat jasnoty białej 50g
• kwiat nagietka 50g
• kwiat ślazu 50g
• kwiat wrzosu 50g
• liść melisy 50g
• liść mięty pieprzowej 50g
• ziele dziurawca 50g
• ziele krwawnika 50g

   Pić dwa razy dziennie po szklance przed posiłkiem.

Mieszanka ziół wg o. Klimuszki na miesiączkę z nadmiernym krwawieniem.

• kłącze pięciornika 50g
• korzeń kozłka 50g
• korzeń omanu 50g
• kwiat nagietka 50g
• liść melisy 50g
• liść pokrzywy 50g
• ziele jemioły 50g
• ziele rdestu ostrogorzkiego 50g
• ziele rdestu ptasiego 50g
• ziele skrzypu polnego 50g
• ziele tasznika 50g

   Pić dwa razy dziennie po szklance przed posiłkiem (o. Klimuszko A. Cz.)

Mieszanka ziołowa wg M.E. Senderskiego łagodząca objawy PMS:

• owoce niepokalanka 30%
• kłącze porzchynu włochatego 10%
• ziele serdecznika 10%
• ziele krwawnika 10 %
• korzeń pluskwicy groniastej 10%
• korzeń łopianu 10%
• korzeń mniszka lekarskiego 10%
• ziele dziurawca 10%

   Stosować 2-3 razy dziennie po filiżance naparu z 1 łyżki mieszanki.

   Warto również stosować wspomagająco mieszanki ziołowe o działaniu uspokajającym, ułatwiającym zasypianie i łagodzącym niepokój z dodatkiem takich ziół jak: melisa lekarska, kozłek lekarski, męczennica cielista (Senderski M.E.).

Inne niefarmakologiczne sposoby łagodzenia objawów PMS

     Do naturalnych metod niefarmakologicznych, które pomogą złagodzić objawy PMS, zaliczamy:

• aktywność fizyczną i ćwiczenia;
• prawidłowe odżywianie i nawadnianie organizmu;
• odpoczynek, w tym odpowiednia długość i jakość snu;
• terapię poznawczo-behawioralną i wsparcie społeczne (pomaga skorygować niespokojne, destrukcyjne myśli i zachowania, łagodzić emocje oraz wypracować strategie radzenia sobie z nimi);
• terapię światłem;
• preparaty ziołowe;
• witaminy i mikroelementy – wapń, magnez, witaminy D3 i B6 (Koziarska M.).

Załącznik: Guidelines Committee, Green-top Guideline, numer48, grudzień 2007, Leczenie  zespołu napięcia przedmiesiączkowego, Ustalenie standardów postępowania w celu poprawy zdrowia kobiet.

Terapia farmakologiczna

     Leki  uzyskiwane z roślin znajdują swoje zastosowanie w terapii dolegliwości ze strony kobiecych narządów płciowych od czasów starożytnych. Stosowanie klasycznych leków powodujących obniżenie poziomu prolaktyny, progerteronu lub leków antydepresyjnych jest skuteczne lecz niesie również ryzyko wystąpienia objawów niepożądanych, co przy długotrwałej terapii jest źle tolerowane przez pacjentki.

    Preparat Mastodynon^R zarejestrowany w Polsce od 1993 roku posiada własne badania kliniczne potwierdzające jego skuteczność i bezpieczeństwo. Głównym składnikiem jest standaryzowany opatentowany ekstrakt z niepokalanka mnisiego. Surowcem leczniczym są całe, dojrzałe owoce rośliny. Pozostałe 5 ekstratów znajduje się w preparacie w rozcieńczeniu homeopatycznym: Caulophyllum thalictroides, cyklamen, bób (kulczyba) św. Ignacego, kosaciec, lilia tygrysia. W randomizowanych badania klinicznych wykazano skuteczność tego preparatu przy łagodzeniu różnych objawów PMS m.in.: bólu piersi, nieregularnych krwawieniach oraz zaburzeniach emocjonalnych. 

     Przeciwskazania!: ciąża, okres karmienia piersią, nowotwory złośliwe (Karowicz-Bilińska A. i wsp.).

     Na rynku polskim dostępny jest bez recepty lek zawierający wyciąg z owocu niepokalanka mnisiego – Castagnus®. Produkt jest obecnie polecany w łagodzeniu objawów PMS, takich jak: bolesne i obrzmiałe piersi, zaburzenia równowagi emocjonalnej, bóle głowy, migreny, obrzmienie okolic twarzy, rąk i stóp (Drosdzol-Cop A. i wsp.).

Podsumowanie

    Zaburzenia miesiączkowania oraz PMS to częste problemy zdrowotne, z którymi borykają się pacjentki zgłaszające się do gabinetów ginekologicznych. Wybór ziołowej alternatywy dla konwencjonalnych leków może być skutecznym rozwiązaniem dla wielu kobiet cierpiących na wyżej omówione dolegliwości.

     Mniej nasilone objawy przedmiesiączkowe można próbować niwelować w sposób niefarmakologiczny przez zadbanie o dobrostan psychiczny (odpoczynek, regenerujący sen, wsparcie ze strony bliskich), odpowiednią dietę – uzupełniającą niedobory witamin i minerałów oraz odpowiednie nawodnienie. Przy średnio nasilonych objawach warto sięgnąć po zioła w postaci mieszanek lub gotowe preparaty ziołowe (np. nalewki, kapsułki). Jednak w sytuacjach kiedy objawy PMS w znacznym stopniu utrudniają codzienne funkcjonowanie lub wręcz całkowicie wyłączają kobietę z aktywności życiowej, może zajść potrzeba skorzystania z leków na bazie ziół dostępnych na receptę. Każda tego rodzaju pomoc w łagodzeniu dolegliwości związanych z PMS powinna zostać skonsultowana z lekarzem specjalistą. 

Bibliografia

• Jędrzejczyk A. PMS – objawy. Jak leczyć zespół napięcia przedmiesiączkowego? 2024. https://www.medme.pl/choroby/zespol-napiecia-przedmiesiaczkowego,563.html
• Krawczyk W., Rudnicka-Drożak E. Zespół napięcia przedmiesiączkowego. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2011, Tom 17, Nr 3, s. 145–147.
• Magos A.L., Studd J.W.W. The premenstrual syndrome. W: Studd J. (red.), Progress in Obstetrics and Gynaecology, Tom 4. London: Churchill Livingstone; 1984. s. 334–350.
• o. Klimuszko A. Cz. Wróćmy do ziół leczniczych. Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa, 1987.
• Senderski M.E. Zioła w leczeniu dolegliwości i chorób układu moczowo-płciowego. Podkowa Leśna, 2014, s. 188–192.
• Koziarska M. Zespół napięcia przedmiesiączkowego – jak z pomocą ziół złagodzić objawy PMS? https://radioklinika.pl/pms-zespol-napiecia-przedmiesiaczkowego/
• Koziarska M. Melisa – przegląd badań naukowych, wskazania, sposoby przygotowania. https://radioklinika.pl/melisa-przeglad-badan-naukowych-wskazania-sposoby-przygotowania/
• Drosdzol-Cop A. i wsp. Zastosowanie preparatów niepokalanka mnisiego w ginekologii i położnictwie. Forum Położnictwa i Ginekologii. https://www.forumginekologii.pl/artykul/zastosowanie-preparatow-niepokalanka-mnisiego-w-ginekologii-i-poloznictwie
• Roemheld-Hamm B. Chasteberry. American Family Physician, 2005; 2(5): 821–824.
• Samochowiec L., Juzyszyn Z. Właściwości farmakologiczne i kliniczne Vitex agnus castus. Farmacja Polska, 2000; 2(56): 61–63.
• Banaszczyk K. PMDD – przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne. Gdy PMS jest chorobliwy. wyleczto.pl, 2024.
• Karowicz-Bilińska A. i wsp. Stanowisko Zespołu ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w sprawie zastosowania leku Mastodynon R w ginekologii. Ginekol. Pol., 2013, 84, s. 157–159.
• Zielińska A. Dziurawiec w terapii łagodnych i umiarkowanych zaburzeń depresyjnych. lekwpolsce.pl, Farmakoterapia, 2022, Vol. 32(376), s. 7–12.
• Turek S. Ziele dziurawca zwyczajnego – składniki czynne i potencjalne zastosowania lecznicze. Borgis – Postępy Fitoterapii, 3–4/2005, s. 80–86.
• Smolarek A. i wsp. Właściwości prozdrowotne kopru włoskiego (Foeniculum vulgare Mill.). s. 244–231. https://konferencjenaukowe.com.pl/monografia/TOM_3_IV_5_Smolarek_Bekier_Gwadowska_Rozanski.pdf
• Majcher A. Koper włoski – zastosowanie, właściwości i działanie. Zdrowie bez leków, 2020. https://www.zdrowiebezlekow.pl/blog/koper-wloski-zastosowanie-wlasciwosci-i-dzialanie-n79
• Nurzyńska-Wierdak R. Szałwia lekarska (Salvia officinalis L.) w tradycyjnych i współczesnych zastosowaniach leczniczych. Annales Horticulturae (dawniej Annales UMCS sectio EEE Horticultura), Vol. XXXI(2), 2022. https://doi.org/10.24326/ah.2022.2.1
• Połumackanycz M. i wsp. Właściwości prozdrowotne melisy lekarskiej (Melissa officinalis L.). 2020. DOI: 10.32383/farmpol/116671
• Kowalska R. Zioła w zespole napięcia przedmiesiączkowego. 2020. https://ziolawpelni.pl/ziola-w-zespole-napiecia-przedmiesiaczkowego/
• Guidelines Committee. Green-top Guideline nr 48, grudzień 2007. Leczenie zespołu napięcia przedmiesiączkowego. Ustalenie standardów postępowania w celu poprawy zdrowia kobiet.

Artykuł napisany w 100% przez człowieka 😊

Publikacja powinna być składową rzetelnej wiedzy i długoletniego doświadczenia ekspertów w danej dziedzinie, połączonych z ludzką kreatywnością, a nie maszynowym odtwarzaniem, mimo całego szacunku dla potencjału AI w niektórych aspektach.