Adaptogeny w medycynie Wschodu

     Ajurweda klasyfikuje rośliny lecznicze na wiele grup według ich działania. Jedną z tych grup jest tzw. rasayana, do której należą zioła wzmacniające i promujące zdrowie wszystkich tkanek organizmu. Zgodnie z medycyną ajurwedyjską spowalniają one procesy starzenia, działają regenerująco, zapobiegają rozwojowi chorób, zwiększają odporność organizmu, normalizują funkcje fizjologiczne i zwiększają odporność na stres. Ajurweda wywarła również silny wpływ na rozwój Tradycyjnej Medycyny Chińskiej (TMC) i inne systemy medyczne: tybetański, islamski (UnaniTibb) a także wczesną medycynę europejską. TMC charakteryzuje rośliny adaptogenne jako tzw. wyższe toniki, które posiadają właściwości przywracające i utrzymujące homeostazę, chińskie remedia naturalne uzupełniające energię, promujące odporność zarówno i chorych, jak i u zdrowych (Vinston D., Maimes S., 2019).

 Pojęcie adaptogenu, właściwości, zastosowanie i wpływ na organizm

     Po raz pierwszy terminu „adaptogen” użył rosyjski farmakolog Nikolay Lazarev w 1947 roku. Określił go jako substancję, która pozwala organizmowi na przeciwdziałanie niekorzystnym fizycznym, chemicznym i biologicznym czynnikom stresowym i przystosowanie się do okoliczności stresowych przez nieswoistą odpowiedź. Nazwa „adaptogen” pochodzi od łacińskiego słowa adaptare – przystosowywać (Tajer A. , 2011). 

     Roślina zaklasyfikowana jako adaptogenna powinna spełniać trzy kryteria:

• jest nietoksyczna dla organizmu i nie zaburza jego prawidłowego funkcjonowania,
• przyczynia się do wzrostu odporności przeciwko różnorodnym czynnikom stresogennym,
• ma normalizujący wpływ na układy i organy regulacyjne w organizmie (przywraca homeostazę): układ neuroendokrynny, odpornościowy oraz w dalszej kolejności sercowo-naczyniowy, wątrobę, trzustkę i nerki.

     Zgodnie z wynikami badań naukowych oraz obserwacji zielarskich mających swoje początki w naturalnej medycynie Wschodu czy ajurwedyjskiej, możemy stwierdzić, że adaptogeny mają wpływ na wszystkie układy organizmu. 

     Reakcja na wydarzenie stresowe aktywuje tzw. oś HPA (podwgórze-przysadka-nadnercza) oraz układ współczulny (SAS), uwalniające różne hormony do krwioobiegu i tkanek organizmu. Wspierające działanie adaptogenów na cały układ neuroendokrynny, w szczególności na funkcję nadnerczy, przeciwdziała niekorzystnym wpływom stresu przez podtrzymanie reakcji adaptacyjnej i zminimalizowaniu szkód spowodowanych stresem przewlekłym.

System odpornościowy reaguje na stres w ciągu kilku godzin a nawet dni, w przeciwieństwie do układu neuroendokrynnego, którego reakcja jest niemal natychmiastowa. Jednorazowa sytuacja stresowa zazwyczaj nie wpływa na zaburzanie w układzie odpornościowym. Inaczej jest w przypadku stresu przewlekłego, który przyczynia się do redukcji aktywności komórek NK. Działanie adaptogenów polega na przeciwdziałaniu temu procesowi a także na wspieraniu mechanizmów obronnych organizmu poprzez zwiększoną produkcję limfocytów T pomocniczych i limfocytów B (Vinston D., Maimes S., 2019). Około 70% komórek układu immunologicznego znajduje się w jelitach a zatem prawidłowe funkcjonowanie układu trawiennego wspomaga odporność organizmu. Adaptogeny dostarczają duże dawki witamin, minerałów, aminokwasów oraz prebiotyków, które sprzyjają zarówno funkcjom odpornościowym, jak i zdrowiu jelit. 

     Adaptogeny mają także bezpośredni wpływ na układ nerwowy, ponieważ normalizują poziom neurotransmiterów w mózgu. Wspierają zdolność koncentracji, zapobiegają atrofii komórek nerwowych (choroba Alzheimera, otępienie), zaburzeniom pamięci, lękowi, depresji, bezsenności, migrenom, zespołowi chronicznego zmęczenia (Vinston D., Maimes S., 2019, Isokalauppila T. i wsp., 2023).

 Wybrane surowce adaptogenne w medycynie naturalnej

Różeniec górski (Rhodiola rosea)

     Różeniec górski zwany także złotym korzeniem, korzeniem arktycznym lub korzeniem róży występuje w północnych, górskich rejonach Azji (góry Ałtaj), Europy (Pireneje, Alpy), Skandynawii i subarktycznych rejonach Ameryki Północnej – Alasce, Kanadzie (Tajer A., 2011). W Polsce spotykany w Sudetach i Karpatach, na terenie parków narodowych, gdzie jest rośliną chronioną. 

     Surowcem leczniczym jest kłącze z korzeniami, którego zbiór zaleca się w październiku 5-6 roku wegetacji. 

     Różeniec ma działanie antyutleniające, przeciwnowotworowe, pobudzające układ odpornościowy organizmu, stymuluje ośrodkowy układ nerwowy, poprawia wydolność umysłową i fizyczną (poprawia ostrość zmysłu wzroku i słuchu, wspomaga koncentrację i refleks, zmniejsza uczucie zmęczenia) a także działa kardioprotekcyjnie (zwiększa rezerwy energetyczne mięśnia sercowego, chroni przez arytmią i zmniejsza obszary miejscowego niedokrwienia), reguluje ciśnienie krwi i poziom glikemii (Pisulewska E, Andrzejewska J, 2021). W medycynie tybetańskiej używany także w celu leczenia stanów zapalnych płuc i obniżenia gorączki oraz dla poprawy funkcji seksualnych. Opisano także jego korzystny wpływ na układ nerwowy w terapiach dla osób cierpiących na chorobę Alzheimera i Parkinsona, łagodzi sztywność mięśni, poprawia pamięć, zmniejsza podatność na stany depresyjne i stres chroniczny, przyspiesza regenerację potreningową oraz ustępowanie obrzęków i wysięków mięśniowych i okołostawowych (Vinston D, Maimes S, 2019).       Zazwyczaj stosowany w formie: nalewek lub sproszkowanego kłącza z korzeniami.

Cytryniec chiński (Schisandra chinensis)

     Cytryniec chiński to drzewiaste pnącze z rodziny cytryńcowatych (Schisandraceae), którego pędy osiągają nawet do 15m . W stanie naturalnym występuje głównie w Azji (Chiny, Korea, Japonia) i obszarach wschodniej części Rosji. 

     Surowcem są owoce cytryńca typu czerwonych jagód, nazywane w Chinach „u-wej-czy”, co oznacza „owoc o pięciu smakach”. Zawierają one znaczna ilość witaminy C, E, olejek eteryczny, związki lignanowe (m.in. schizandrynę głównie w nasionach), kwasy organiczne, monosacharydy, polisacharydy, garbniki, flawonoidy (np. rutozyd, kwercytynę), magnez, potas, fosfor oraz mikroelementy. 

     Opis S. chinensis został zamieszczony już w pierwszej farmakopei chińskiej z roku 250 p.n.e., a jego owoce wykorzystywane są w medycynie chińskiej od ponad 2000 lat p.n.e.
w chorobach układu oddechowego, leczeniu bezsenności i lęku, chorób nerek i wątroby. Obecnie stosowany głównie jako środek adaptogenny, uspokajający, w terapiach chorób wątroby i przewodu pokarmowego (działanie przeciwwrzodowe i detoksykujące), protekcyjny na układ sercowo-naczyniowy (przeciwdziała zawałom serca i redukuje podwyższone ciśnienie krwi), zapobiega wyczerpaniu układu odpornościowego spowodowanego stresem oraz jako afrodyzjak (Senderski M. E., 2019). Ekstrakty z owoców cytryńca chińskiego mają także pozytywny wpływ na układ nerwowy: podnoszą poziom neuroprzekaźników, wspomagają terapię osób chorych na Parkinsona, chorobę Meniere’a, wspomagająco w ADHD, depresji, wspierają funkcje poznawcze, redukują uczucie zmęczenia, astmy na tle nerwowym, redukują objawy przewlekłego stresu, zwiększają wytrzymałość na wysiłek fizyczny i psychiczny. Ich działanie przeciwnowotworowe wykorzystywane jest głównie w terapiach nowotworów wątroby, skóry, białaczce i nowotworach przewodu pokarmowego. Ponad to mają właściwości przeciwwirusowe (hamują namnażanie wirusa HIV i Papilloma) oraz przeciwbakteryjne (Szopa A. i wsp., 2016).

     Owoce można spożywać na surowo (bardzo kwaśny smak) lub po przetworzeniu w formie dżemów, wyciągów, soków, suszu, naparów i herbatek lub nalewek. Przeciwskazaniem do stosowania nalewki cytryńcowej jest nadpobudliwość nerwowa, nadciśnienie tętnicze i choroby serca (Senderski M. E., 2020).

     W przemyśle kosmetycznym używane są jako składnik ekstraktów, olejków eterycznych owoców i hydrolatów w produktach ochronnych przed promieniowaniem UV, łagodzących podrażnienia skóry, rewitalizujących, tonizujących i przeciwstarzeniowych (Szopa A. i wsp., 2016, Pisulewska E., Andrzejewska J., 2021). 

Eleuterokok kolczasty  (Eleutherococcus senticosus)

     Eleuterokok kolczasty to krzew rosnący głównie na obrzeżach lasów mieszanych i polanach w  północno-wschodniej Azji: Chinach, Korei, Japoniii, Mandżurii i na Syberii. W Rosji znany pod nazwą Siberian ginseng. Stosowany w medycynie chińskiej jako roślina lecznicza, w celu zwiększenia sił witalnych człowieka, od ponad 4000 lat, najczęściej w postaci wina (Załuski D., Smolarz H.D., 2008). 

     Surowcem zielarskim może być właściwie cała roślina ale w praktyce wykorzystuje się kłącza i korzenie 4-5 letnich lub starszych roślin (Pisulewska E., Andrzejewska J., 2021).   Przetwory z eleuterokoka  stosowane jako środki wzmacniające, wspomagające rekonwalescencję lub zwiększające wydolność psychiczną i fizyczną organizmu przygotowuje się w formie naparów z wysuszonego korzenia, kapsułek lub wyciągów alkoholowych (Senderski M. E., 2018). Głównymi związkami aktywnymi o działaniu adaptogennym
są glikozydy zwale eleuterozydami. 

     Wpływ eleuterokoka kolczastego na organizm:

• działanie przeciwstresowe, 
• działanie przeciwwirusowe,
• hamowanie stanu zapalnego,
• działanie protekcyjne na układ sercowo- naczyniowy,
• działanie immunomodulacyjne poprzez zwiększenie proliferacji i różnicowania   limfocytów T oraz poprzez zwiększenie produkcji cytokin przez makrofagi.
• efekt cytotoksyczny na komórki nowotworowe w badaniach linii komórek nowotworowych 
• pozytywny wpływ na prace mózgu i układu nerwowego: poprawa koncentracji, jakości i wydajności pracy nawet w niekorzystnych warunkach i przy narażeniu 
• na czynniki stresowe, poprawę pamięci i nastroju (działanie antydepresyjne), bez występowania działań niepożądanych, takich jak zaburzenia snu.
• zwiększenie wydolności fizycznej i regeneracji potreningowej: wykorzystanie lipidów i zapasowego glikogenu, zmniejszenie nagromadzenia kwasu mlekowego – co udokumentowano w wieku badaniach prowadzonych m.in. na grupie kosmonautów, sportowców olimpijskich czy kierowcach ciężarówek (Isokauppila T. i wsp., 2023).
• działanie hepatoprotekcyjne, 
• wspomagające diurezę,
• pomaga w utrzymaniu prawidłowej glikemii. 
• stanowi również dodatek do preparatów kosmetycznych zwiększających odporność skóry na infekcje, poprawiają jej kondycję i zapobiegają wypadaniu włosów (Pisulewska E., Andrzejewska J., 2021). 

     Jednym z popularnych rodzajów przetworów z eleuterokoka jest nalewka na 40% alkoholu. Przetwory z eleuterokoka należy stosować nie dłużej niż 3 miesiące, po czym powinno się zrobić przerwę i przejść na stosowanie innych ziół (Senderski M.E., 2019).

Jiaogulan (Gynostemma pentaphyllum)

     Jiaogulan zwany „zielem życia” lub „długowieczności” to wieloletnie pnącze, które pochodzi z południowych Chin, Korei i Japonii. Mieszkańcy wioski niedaleko góry Fenjing w prowincji Guizhou piją herbatę z jiaogulanu zamiast tradycyjnej zielonej herbaty chińskiej, dzięki czemu wielu tamtejszych ludzi dożywa wieku przekraczającego 100 lat. Również z Chin pochodzi najwcześniejsza dostępna dokumentacja dotycząca stosowania jiaogulanu, którą datuje się na początek dynastii Ming (1368-1644 n.e.). W celach leczniczych wykorzystywane są liście G. pentaphyllum oraz fragmenty pędów, zaliczane są również jako składnik tzw. żywności funkcjonalnej. Jest rośliną mrozoodporną, przez co staje się coraz bardziej popularna w Europie, a w warunkach domowych może być uprawiana przez cały rok. (Liu J., Blaumert M., 2015). 

     Do głównej grupy związków aktywnych biologicznie występujących w G. pentophyllum zaliczane są saponiny zwane gypenozydami. Mają one działanie: wykrztuśne, przeciwwirusowe i przeciwnowotworowe. 

     Do najważniejszych właściwości jiaogulanu należą:

• działanie obniżające poziom cholesterolu i trójglicerydów,
• antyoksydacyjne,
• stymulujące układ immunologiczny, zwłaszcza makrofagi, komórki NT i limfocyty T,
• stymuluje rdzeń nadnerczy, co wiąże się ze wzmocnieniem zdolności przystosowawczych organizmu w warunkach stresu, redukuje niepokój i nerwowość, poprawia nastrój i ogólne samopoczucie,
• hepatoochronne i detoksykujące – ogranicza naciek zapalny, zmiany martwicze i obniża poziom enzymów wątrobowych, wpływa na podwyższenie poziomu glutationu (antyoksydantu w komórkach wątrobowych),
• wspomaga profilaktykę i leczenie cukrzycy,
• pomaga osiągnąć prawidłowa masę ciała osobom z zaburzeniami metabolicznymi, zarówno w nadwadze, jak i niedowadze,
• neuroprotekcyjne w schorzeniach neurodegradacyjnych (m.in. chorobie Parkinsona), 
• gastroprotekcyjne m.in. w chorobach zapalnych przewodu pokarmowego, przy przewlekłym stosowaniu leków z grupy NLPZ i infekcjach Helicobacter pylori,
• protekcyjne na układ sercowo-naczyniowy poprzez redukcję zaburzeń rytmu serca, hamuje agregację płytek krwi oraz zwiększenie objętości przepływu wieńcowego, redukuje ryzyko zawału serca a także łagodnie obniża ciśnienie krwi,
• działanie rozszerzające oskrzela, redukujące objawy odczynu alergicznego – pomocniczo w napadach astmy oskrzelowej, a także zapobiegawczo w objawach choroby wysokościowej,
• przeciwnowotworowe, 
• antywirusowe wobec wirusów: Herpes simplex (HSV-1), HIV-AIDS, Epstein-Barr (EBV) (Karmańska A., 2013).

Maczużnik chiński (Ophiocordyceps sisensis)

     Grzyb Maczużnik chiński rośnie na wysokości ponad 3000 m n.p.m. na łąkach Płaskowyżu Tybetańskiego. Wartość lecznicza maczużnika chińskiego znana jest już od ponad 700 lat. Pierwsza pisemna wzmianka o grzybie pochodzi z Chin w okresie Dynastii Tang z 620 r n.e.. W fitoterapii chińskiej uzdrowiciele tradycyjni wykorzystywali terapeutycznie różne gatunki Cordycepsu np. w schorzeniach nerek, chronicznym zmęczeniu i problemach z libido. Spożywano go również w celu przystosowania organizmu do trudnych warunków wysokogórskich: niskiej temperatury otoczenia, wysokiego ciśnienia atmosferycznego i obniżonej zawartości tlenu w środowisku (Karmańska A., Karwowski B.T., 2022, Gryszkin A., Szczuka E., 2022).

     Owocniki O. synensis zawierają nukleozydy: adenozynę i kordycepinę, które biorą udział m.in. w prawidłowym przebiegu procesów chemicznych i energetycznych, regulują odpowiedź immunologiczną, hamują stan zapalny w kontakcie z patogenami wirusowymi i bakteryjnymi, hamują procesy nowotworowe oraz reakcje wolnorodnikowe (Karmańska A., Karwowski B.T., 2022). 

     Do najważniejszych korzyści dla organizmu wynikających ze stosowania preparatów maczużnika chińskiego należą;

• Wzmocnienie wytrzymałości fizycznej.
• Łagodzenie dolegliwości ze strony układu oddechowego, m.in. przewlekłego bronchitu i astmy.
• Działanie kardioprotekcyjne: w zaburzeniach rytmu serca i przewlekłej niewydolności serca.
• Utrzymywanie prawidłowego poziomu cholesterolu we krwi oraz prawidłowej glikemii.
• Działanie hepatoprotekcyjne i nefroprotekcyjne.
• Wspomaganie układu immunologicznego przez wzrost produkcji limfocytów T i komórek Natural Killer (NK).
• Łagodzenie objawów starzenia się oraz ochrona przed uszkodzeniami powodowanymi przez wolne rodniki.
• Poprawa sprawności seksualnej i przeciwdziałanie bezpłodności.
• Działanie przeciwnowotworowe związane z rozpoznawaniem przez układ immunologiczny także komórek nowotworowych dzięki obecności adenozyny i kordycepiny.
• Działanie przeciwwirusowe, głównie w kierunku wirusów RNA (kordycepina) a także blokujące replikację wirusa SARS-Cov-2 w materiale genetycznym (Rabie AM., 2022).
• Właściwości neuroprotekcyjne w chorobach neurodegradacyjnych (np. w chorobie Parkinsona) oraz neurozapalnych.

     Preparaty na bazie wyciągów z Cordyceps sinensis mają jednak swoje ograniczenia ze względu na brak badań klinicznych i toksykologicznych dotyczących bezpieczeństwa stosowania w niektórych przypadkach dotyczących: kobiet w ciąży i karmiących piersią oraz pacjentów z chorobami autoimmunologicznymi (tylko po konsultacji z lekarzem prowadzącym), takimi jak reumatoidalne zapalenie stawów czy toczeń rumieniowaty układowy, ze względu na możliwość nasilenia się objawów (Karmańska A, Karwowski B.T., 2022, Miller R.A., 2008-2009).

Bibliografia

• 1. Gryszkin A., Szczuka E.: Ganoterapia w sporcie; Polish Journal of Sports Medicine / Medycyna Sportowa, 2022; 2(4); Vol. 38, s. 49-63.
• 2. Isokauppila T., Ryan Broida D.: Uzdrawiająca moc adaptogenów, wyd. Vital, wydanie I, Białystok 2023, s. 25-57, 78-83, 106-111, 121-137, 170-176, 210-218, 239-260.
• 3. Karmańska A., Karwowski B. T.: Bioaktywne składniki Cordyceps sinensis; Zakład Bromatologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi; Farmacja Polska, tom 78, nr 7/2022, s. 361-371.
• 4. Liu J., Blumert M.: Jiaogulan – chińskie zioło nieśmiertelności. Odporność, energia, łagodzenie objawów stresu, Vital, red: Irena Kloskowska, wydanie I, Białystok 2015, s. 33-46.
• 5. Miller R. A.: The cordyceps sisnensis Medical mushroom, lipiec-sierpień 2008-2009, (Nexus, vol. 16, nr 3), s. 14-20.
• 6. Pisulewska E., Andrzejewska J.: Adaptogeny a odporność organizmu, Szpalanka Lab, wydanie I, Kraków 2021, s. 33-38, 45-48, 53-56, 95-98,153-154.
• 7. Rabie A.M. Potent Inhibitory Activities of the Adenosine Analogue Cordycepin on SARS-CoV-2 Replication. ACS Omega 2022; 7:2960−2969.
• 8. Senderski M. E.: Zioła dla układu nerwowego, wyd.: Herbavis, Podkowa Leśna 2018, s. 131-132.
• 9. Senderski M. E.: Zioła na odporność. Naturalne sposoby na wzmocnienie organizmu, wyd.: Herbavis, Podkowa Leśna 2019, s. 40-56, 95-96, 104-106.
• 10. Senderski M. E.: Zioła w nalewkach leczniczych, Podkowa Leśna 2020, wyd. III, s. 42-43, 201-202.
• 11. Szopa A., Klimek M., Ekiert H.: Cytryniec chiński (Schisandra chinensis) – znaczenie lecznicze i kosmetyczne; Pol J Cosmetol 2016, 19(4): s. 274-284.
• 12. Tajer A.: Rhodiola rosea L. jako przykład rośliny adaptogennej, praca poglądowa, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, 2011, 65(4), s. 77-82.
• 13. Vinston D., Maimes S. : Adaptogeny od A do Z: Naturalne środki na odprężenie, wytrzymałość i odporność, org: „ Adaptogens: Herbs for Strenght, Stamina and Stress Relief” wyd.: Vital, wydanie I, Białystok 2019, red.: Mariusz Warda, s.15-122, 124-175, 183-191, 221-227, 231-236, 249-258, 275-285.
• 14. Załuski D., Smolarz H. D.: Eleutherococcus senticosus – przykład rośliny adaptogennej; Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Borgis, Postępy fitoterapii 4/2008, s. 240-246.

Różeniec górski ( Arktyczny korzeń ) 50g

Różeniec górski ( Arktyczny korzeń ) 50g

Sprawdź produkt

Jiaogulan - ziele dziko rosnące 50g

Jiaogulan - ziele dziko rosnące 50g

Sprawdź produkt

Cytryniec chiński 100g

Cytryniec chiński 100g

Sprawdź produkt

Ashwagandha - korzeń mielony 50g

Ashwagandha - korzeń mielony 50g

Sprawdź produkt

Żeń-szeń syberyjski 100 g korzeń cięty

Żeń-szeń syberyjski 100 g korzeń cięty

Sprawdź produkt